Προϋποθέσεις προστασίας πνευματικού δημιουργήματος (Εφετείο Θεσσαλονίκης, αριθμός απόφασης 2165/2011)

Διατάξεις: άρθρα 1, 2, 3, 7, 12, 16, 19, 65 N 2121/1993, 937 AK

Περιλήψεις: Προϋποθέσεις προστασίας πνευματικού δημιουργήματος. Έργα συνεργασίας, σύνθετα και συλλογικά. Ηθικό και περιουσιακό δικαίωμα δημιουργού. Το ηθικό δικαίωμα είναι ανεξάρτητο από το δικαίωμα της προσωπικότητας και επί προσβολής του δεν εφαρμόζεται επικουρικά το άρθρο 57 ΑΚ. Είναι δυνατή η παράλληλη άσκηση των σχετικών απαιτήσεων. Εξουσίες του περιουσιακού δικαιώματος. Παραγγελία δημιουργίας πνευματικού έργου. Ο παραγγέλων μπορεί να γίνει πρωτογενώς δικαιούχος μόνον αν πρόκειται για συνδημιουργία ή αν είχε αποκλειστικά την πρωτοβουλία και στον πνευματικό τομέα. Προστασία επί προσβολής του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας.

[...] Από τις διατάξεις των άρθρων 1 και 2 του Ν 2121/1993 «Πνευματική ιδιοκτησία, συγγενικά δικαιώματα και πολιτιστικά θέματα» συνάγεται ότι το έργο, ως πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή προσιτή στις αισθήσεις, προστατεύεται από την πνευματική ιδιοκτησία, εφόσον ανταποκρίνεται στις προϋποθέσεις της γενικής ρήτρας (άρθρο 2 παρ. 1 του Ν 2121/1993 ), δηλαδή εφόσον είναι πρωτότυπο. Η «πρωτοτυπία» η έννοια της οποίας δεν προσδιορίζεται γενικά από το νόμο, είναι, κατά τη θεωρία της στατιστικής μοναδικότητος που επικρατεί στη νομολογία, η κρίση ότι κάτω από παρόμοιες συνθήκες και με τους αυτούς στόχους κανένας άλλος δημιουργός, κατά λογική πιθανολόγηση, δεν θα ήταν σε θέση να δημιουργήσει έργο όμοιο ή ότι παρουσιάζει μία ατομική ιδιομορφία ή ένα ελάχιστο όριο «δημιουργικού ύφους», έτσι ώστε να ξεχωρίζει και να διαφοροποιείται από τα έργα της καθημερινότητος ή από άλλα παρεμφερή γνωστά έργα (ΑΠ 537/2010 ΕΕμπΔ 2011,469, Γ. Κουμάντος, Πνευματική ιδιοκτησία, έκδ. 1995, σελ. 98 επ., Δ. Καλλινίκου, Τα θεμελιώδη δικαιώματα του Ν 2121/1993 κ.λπ. σελ. 22 επ., Μ.-Θ. Μαρίνος, Η προσβολή του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας κ.λπ., ΕλλΔνη 1994,1441 και ιδία σελ. 1443). Στο άρθρο 2 παρ. 1 του ανωτέρω νόμου απαριθμούνται ενδεικτικώς τα πνευματικά δημιουργήματα, τα οποία, εφόσον είναι πρωτότυπα, θεωρούνται έργα και είναι αντικείμενα της πνευματικής ιδιοκτησίας, με πρώτα τα «γραπτά κείμενα». Στην ενδεικτική απαρίθμηση αναφέρονται επίσης «τα έργα των εικαστικών τεχνών, στα οποία περιλαμβάνονται τα σχέδια, ... οι φωτογραφίες, ... οι εικονογραφήσεις». Εξ άλλου, για τις περιπτώσεις που υπάρχει πλειονότητα δημιουργών, το άρθρο 7 του άνω νόμου προβλέπει ορισμένους κανόνες, βάσει των οποίων προσδιορίζεται το υποκείμενο του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας, διαχωρίζοντας τα πνευματικά έργα σε τοιαύτα συνεργασίας, συλλογικά και σύνθετα. Έργα συνεργασίας θεωρούνται, κατά την παρ. 1 του άρθρου αυτού, όσα έχουν δημιουργηθεί με την άμεση σύμπραξη δύο ή περισσοτέρων δημιουργών, δηλονότι με ενότητα προσπαθείας, κατευθυνομένης στη δημιουργία ενιαίου έργου, ενώ σύνθετα, κατά την παρ. 3 του ιδίου άρθρου, θεωρούνται τα απαρτιζόμενα από τμήματα που έχουν δημιουργηθεί χωριστά. Συλλογικά δε έργα θεωρούνται, κατά την παρ. 2 του αυτού άρθρου, όσα έχουν δημιουργηθεί με τις αυτοτελείς συμβολές περισσότερων δημιουργών, κάτω όμως από την πνευματική διεύθυνση και τη συντονιστική καθοδήγηση ενός, ο οποίος επιλέγει, κατατάσσει, διαστρώνει και διαρθρώνει το όλο υλικό κατά τρόπο που το τελικό αποτέλεσμα να καθιστά το συλλογικό έργο ποιοτικά διαφορετικό από το άθροισμα των μερών του. Στην περίπτωση αυτή πρωτογενής δικαιούχος της πνευματικής ιδιοκτησίας στο συλλογικό έργο, ως όλο, γίνεται το φυσικό πρόσωπο που διήθυνε και συντόνισε τη δημιουργία του, οι δε δημιουργοί των επί μέρους συμβολών γίνονται δικαιούχοι της πνευματικής ιδιοκτησίας ο καθένας στη συμβολή που έχει δημιουργήσει και ασκούν το δικαίωμά τους εφόσον η συμβολή αυτή είναι δεκτική χωριστής εκμεταλλεύσεως (ΑΠ 1146/2009 Nomos, Κουμάντος, ό.π., σελ. 136, 157, 158, Καλλινίκου, ό.π., σελ. 42 επ.). Δεν είναι όμως συνεργάτες, ούτε δημιουργοί επί μέρους συμβολών και, συνεπώς, δεν αποκτούν δικαίωμα επί του έργου τα πρόσωπα που παρέχουν στο δημιουργό κάποιες ιδέες χρήσιμες ως πηγή εμπνεύσεώς του ή αυτά που η εισφορά τους είναι βοηθητική, χωρίς πρωτοβουλία στον πνευματικό τομέα. Περαιτέρω, το άρθρο 1 του άνω νόμου προβλέπει ρητώς ότι η πνευματική ιδιοκτησία περιλαμβάνει δύο δικαιώματα, το ηθικό και το περιουσιακό. Τα δικαιώματα αυτά χαρακτηρίζονται από το νόμο ως αποκλειστικά και απόλυτα και περιλαμβάνουν τις εξουσίες που απαριθμούνται ενδεικτικώς στα άρθρα 3 και 4 του ιδίου νόμου. Διαρκούν καθ’ όλη τη ζωή του δημιουργού και 70 χρόνια μετά το θάνατό του (άρθρο 29 παρ. 1 του Ν 2121/1993 , όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 8 παρ. 5 του Ν 2557/1997 ). Το ηθικό δικαίωμα έχει προσωπικό χαρακτήρα και αποσκοπεί στην προστασία του προσωπικού δεσμού του δημιουργού με το έργο του. Είναι αμεταβίβαστο μεταξύ ζώντων και μόνο μετά το θάνατο του δημιουργού περιέρχεται στους κληρονόμους του (άρθρα 4 παρ. 3 και 12 του Ν 2121/1993 ), χωρίς να αποκλείονται συμβατικοί περιορισμοί του και, ειδικότερα, συμφωνίες με τις οποίες περιορίζεται η άσκησή του, όπως η ανοχή πράξεων που αποτελούν τρόπο ασκήσεώς του ή ορισμένων εξουσιών που πηγάζουν από αυτό, ενώ ο πυρήνας του δικαιώματος αυτού παραμένει πάντα απαραβίαστος. Στο περιεχόμενο του ηθικού δικαιώματος περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, η εξουσία δημοσιεύσεως και η εξουσία αναγνωρίσεως της πατρότητος (άρθρα 4 παρ. 1 στοιχ. α και β΄ αντιστοίχως του άνω νόμου). Η πρώτη επιτρέπει στον δημιουργό ν’ αποφασίσει αν το έργο του θα δημοσιευθεί, καθώς και για το χρόνο, τον τόπο και τον τρόπο με τον οποίο αυτό θα γίνει προσιτό στο κοινό. Η εξουσία αυτή δεν εξαντλείται με την πρώτη δημοσίευση του έργου. Η δημοσίευση του (ολοκληρωμένου) έργου μπορεί να γίνει μετά από σύμβαση ή με τη συναίνεση του δημιουργού και από τρίτο πρόσωπο (π.χ. εκδότη), χωρίς να θίγονται οι λοιπές εξουσίες του ηθικού δικαιώματος (Κουμάντος, ό.π., σελ. 234, 239, Καλλινίκου, ό.π., σελ. 15, 17, 50 επ. 89). Η δεύτερη αναλύεται σε δύο ειδικότερες εξουσίες: α) την εξουσία της ουσιαστικής αναγνωρίσεως του γεγονότος ότι ο δικαιούχος είναι δημιουργός του έργου και β) στην εξουσία ν’ απαιτεί τη μνεία του ονόματός του πάνω σε κάθε αντίτυπο του έργου και σε κάθε δημόσια χρήση. Σε περίπτωση προσβολής των ηθικών εξουσιών που παρέχει το δικαίωμα, ο δικαιούχος μπορεί, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 65 παρ. 1 και 2 του Ν 2121/1993 (και χωρίς επικουρική εφαρμογή των άρθρων 57 και 60 του ΑΚ) να ζητήσει την αναγνώριση του δικαιώματός του, την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον, εφόσον δε η προσβολή έγινε υπαιτίως, αποκατάσταση της ηθικής βλάβης, επικαλούμενος και αποδεικνύοντας στην περίπτωση αυτή: α) το γεγονός ότι είναι φορέας του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας, β) την πράξη προσβολής των ηθικών εξουσιών, γ) την υπαιτιότητα του δράστη και δ) την έκταση της ηθικής ζημίας η οποία είναι ανάλογη προς τη βαρύτητα της προσβολής. Συναφώς, πρέπει να σημειωθεί ότι, μετά το Ν 2121/1993 , το ηθικό δικαίωμα είναι ανεξάρτητο από το δικαίωμα της προσωπικότητος, η δε προσβολή του δεν αποτελεί πλέον και προσβολή αυτής. Συνεπώς, δεν είναι δυνατή η επικουρική εφαρμογή του άρθρου 57 του ΑΚ σε προσβολή ηθικού δικαιώματος, χωρίς ν’ αποκλείεται η παράλληλη άσκηση απαιτήσεων από τη διάταξη αυτή, όταν συντρέχουν οι προϋποθέσεις εφαρμογής της, δηλαδή στις περιπτώσεις όπου δεν συντρέχει προσβολή του ηθικού δικαιώματος αλλά μόνο της προσωπικότητος (ΕφΑθ 8138/2000 Nomos, Καλλινίκου, ό.π., σελ. 16, 43, Μαρίνος, ό.π., σελ. 1445 IV αριθ. 2). Εξάλλου, το περιουσιακό δικαίωμα, που έχει οικονομική αξία και είναι δεκτικό εκμεταλλεύσεως, εξασφαλίζει στο δημιουργό τη δυνατότητα να εκμεταλλευθεί το έργο του αποκομίζοντας από αυτό οικονομικά ωφελήματα. Το άρθρο 3 του Ν 2121/1993 απαριθμεί ενδεικτικώς τις εξουσίες που απαρτίζουν το περιουσιακό δικαίωμα και αντιστοιχούν στους βασικότερους τρόπους εκμεταλλεύσεως του έργου. Αναγνωρίζει στο δημιουργό, μεταξύ άλλων, τις εξουσίες να επιτρέπει ή να απαγορεύει: α) την εγγραφή του έργου, δηλαδή την πρώτη υλική ενσωμάτωσή του πάνω σε κάποιο υλικό φορέα που αποτελεί τη βάση για την αναπαραγωγή του σε ένα ή περισσότερα αντίτυπα, με προορισμό συνήθως τη δημόσια χρήση, β) την αναπαραγωγή του έργου, δηλαδή την παραγωγή νέων υλικών υποστρωμάτων (αντιτύπων), όπου επαναλαμβάνεται η αρχική ενσωμάτωση του έργου και η οποία μπορεί να γίνει με οποιοδήποτε μέσο (μηχανικά, ηλεκτρονικά, με μέσα της εκδοτικής τεχνικής, όπως φωτοτύπηση, φωτοσύνθεση κ.λπ.) και γ) τη θέση του έργου σε κυκλοφορία, εξουσία που περιλαμβάνει τις πράξεις με τις οποίες το έργο γίνεται προσιτό στο κοινό (κυρίως διάδοση και διανομή) και υλοποιείται, εκτός άλλων, με τη μεταβίβαση (λόγω πωλήσεως ή δωρεάς) της κυριότητος του υλικού φορέα ενσωματώσεως του έργου (πρωτοτύπου ή αντιτύπων), η οποία όμως (μεταβίβαση της κυριότητος) δεν .επιφέρει μεταβίβαση καμίας από τις εξουσίες του περιουσιακού δικαιώματος (άρθρο 17 του άνω νόμου), εκτός αν υπάρχει αντίθετη συμφωνία με το δημιουργό (ΑΠ 1493/2009 ΧρΙΔ 2010,568, Κουμάντος, ό.π., σελ. 207, 208, 210, Καλλινίκου, ό.π., σελ. 61, 62, 65 επ.). Περαιτέρω, όπως προκύπτει από το συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 12 και 19 του ως άνω νόμου, το περιουσιακό δικαίωμα μπορεί να μεταβιβασθεί μεταξύ ζώντων ή αιτία θανάτου, ενώ το ηθικό δικαίωμα είναι αμεταβίβαστο μεταξύ ζώντων. Η διάταξη του άρθρου 16 όμως επιτρέπει συμφωνίες, με τις οποίες περιορίζεται η άσκηση του ηθικού δικαιώματος, όπως η ανοχή πράξεων που αποτελούν τρόπο ασκήσεως αυτού ή ορισμένων εξουσιών που πηγάζουν από αυτό, ενώ ο πυρήνας του δικαιώματος αυτού παραμένει πάντα απαραβίαστος. Οι δικαιοπραξίες δε που αφορούν είτε στη μεταβίβαση εξουσιών από το περιουσιακό δικαίωμα και την ανάθεση ή την άδεια εκμεταλλεύσεως του έργου, είτε στην άσκηση του ηθικού δικαιώματος, είναι, σύμφωνα με τη ρητή διάταξη του άρθρου 141 άκυρες αν δεν καταρτιστούν εγγράφως. Την ακυρότητα αυτή μπορεί να επικαλεσθεί μόνον ο πνευματικός δημιουργός (ΕφΘεσ 1929/2007 Αρμ 2008,216, Καλλινίκου, ό.π., σελ. 89). Ως δημιουργός του έργου τεκμαίρεται, κατ’ αρχάς, το πρόσωπο του οποίου το όνομα εμφανίζεται πάνω στον υλικό φορέα του έργου κατά τον συνήθη τρόπο. Για τα συλλογικά έργα δικαιούχος της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι το φυσικό ή νομικό πρόσωπο του οποίου το όνομα ή η επωνυμία εμφανίζεται πάνω στον υλικό φορέα κατά τον τρόπο που συνήθως χρησιμοποιείται για την ένδειξη του δικαιούχου. Το τεκμήριο αυτό διευκολύνει την απόδειξη της ιδιότητος του δημιουργού και είναι δεκτικό ανταποδείξεως (Κουμάντος, ό.π., σελ. 178). Εδώ να σημειωθεί ότι δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δεν μπορεί ν’ αποκτήσει πρωτογενώς το πρόσωπο που συνέπραξε στη δημιουργία του έργου με την οικονομική και μόνο συμβολή του, όπως όταν το έργο δημιουργήθηκε στα πλαίσια παραγγελίας, που στηρίζεται σε σύμβαση έργου ή εντολής. Ο παραγγέλλων μόνο δευτερογενώς δικαιούχος μπορεί να γίνει με μεταβίβαση, κατά τους προαναφερθέντες όρους, των σχετικών εξουσιών από εκείνον που δέχθηκε και εκτέλεσε την παραγγελία και ο οποίος είναι ο πραγματικός δημιουργός του έργου, εκτός αν υπάρχει περίπτωση συνδημιουργίας ή αν την πρωτοβουλία στον πνευματικό τομέα είχε αποκλειστικά ο παραγγέλλων (ΕφΑθ 2864/2007 Nomos, ΕφΘεσ 1929/2007 Αρμ 2008,216, Κουμάντος, ό.π., σελ. 159, 163, 167). Περαιτέρω, κατά τη διάταξη του άρθρου 65 παρ. 2 του, ως άνω, νόμου, σε κάθε περίπτωση προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας ο δημιουργός μπορεί ν’ αξιώσει την αναγνώριση του δικαιώματός του, την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον, ενώ σε περίπτωση που η προσβολή είναι υπαίτια, κατά τους όρους του άρθρου 330 του ΑΚ, κατά την οποία απαιτείται δόλος ή αμέλεια του υποχρέου, ο προσβολέας υποχρεούται σε αποζημίωση, η οποία δεν μπορεί να είναι κατώτερη από το διπλάσιο της αμοιβής που συνήθως ή κατά νόμο καταβάλλεται για το είδος της εκμεταλλεύσεως που έκανε χωρίς την άδεια ο υπόχρεος. Σημειώνεται ότι η προσβολή του απολύτου δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελεί πράξη παράνομη και, εφόσον γίνεται υπαιτίως, συνιστά και αδικοπραξία, επειδή ενέχει αφ’ εαυτής εναντίωση προς την αποκλειστική εξουσία του δικαιούχου. Δηλαδή το γεγονός της επεμβάσεως δημιουργεί και την παράνομη πράξη κατά την ειδική διάταξη του προμνησθέντος άρθρου. Για το λόγο αυτό ο ενάγων - δικαιούχος δεν οφείλει να αποδείξει το γεγονός ότι η προσβολή έγινε χωρίς την άδειά του ή ότι συντρέχει άλλος λόγος άρσεως του παρανόμου, αφού η ίδια η πράξη της προσβολής συνεπάγεται και το παράνομο, αλλά ο εναγόμενος - προσβολέας, που αρνείται τη συνδρομή της προσβολής (επικαλούμενος λ.χ. τη συναίνεση του δικαιούχου), θα πρέπει να ισχυριστεί κατ’ ένσταση και να αποδείξει τα γεγονότα που αποκλείουν τον παράνομο χαρακτήρα της προσβολής (ΑΠ 1493/2009 ΧρΙΔ 2010,568, ΕφΑθ 4793/2009 Nomos, ΕφΘεσ 1031/2008 ΕπισκΕΔ 2008,872). Τέλος, κατά τη διάταξη της τρίτης παραγράφου του ανωτέρω άρθρου «αντί για αποζημίωση και χωρίς να απαιτείται υπαιτιότητα του υποχρέου ο δημιουργός ή ο δικαιούχος του συγγενικού δικαιώματος μπορεί να αξιώσει είτε την καταβολή του ποσού κατά το οποίο ο υπόχρεος έγινε πλουσιότερος από την εκμετάλλευση του έργου ή του αντικειμένου συγγενικού δικαιώματος προβλεπόμενης στα άρθρα 46 έως 48 και 51 του παρόντος νόμου χωρίς άδεια του δημιουργού ή του δικαιούχου είτε την καταβολή του κέρδους που ο υπόχρεος αποκόμισε από την εκμετάλλευση αυτή». Οι ανωτέρω αστικές κυρώσεις έχουν σχετική αυτοτέλεια και μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς άμεση προσφυγή στις γενικές διατάξεις του ΑΚ, οι οποίες μόνο συμπληρωματικώς θα τύχουν εφαρμογής, η δε αξίωση του αδικαιολόγητου πλουτισμού επιτρέπεται να σωρευτεί επικουρικώς, για την περίπτωση απορρίψεως της κυρίας βάσεως της αγωγής, ήτοι για την περίπτωση κατά την οποία δεν θ’ αποδειχθεί υπαιτιότητα του προσβολέα, ο οποίος παρά ταύτα έγινε πλουσιότερος από την εκμετάλλευση του έργου (ΑΠ 1493/2009 ΧρΙΔ 2010,568, ΕφΑθ 2889/2010 Nomos, Μαρίνος, ό.π., σελ. 1447). [...] (Απορρίπτει τις εφέσεις των εναγομένων.)

πηγή: nbonline.gr

Δικηγορικό Γραφείο «Δημήτριος Χ. Καραγιάννης», Θεσσαλονίκη - Αθήνα